فعالیت خیرخواهانه فرآیندی داوطلبانه در جستجو و توزیع مجدد منابع مادی و غیر مادی از افراد و سازمان ها است، بدون اینكه چشم انداز بهبود رفاه خودشان با این هزینه باشد و در داخل انجام شود و به افراد دیگر آسیب نرساند. در چارچوب قانون، نه تنها دریافت کنندگان مزایا، بلکه کل جامعه از این اقدام سود می برد و بخشی از تعهدات اجتماعی نیز اعمال می‌شود.
از این رو، خیریه شامل چنین اعمالی است که به معنای متعارف کلمه در مفهوم منافع عمومی قرار می‌گیرد و شامل کمک فردی به شخص خاصی است که برای کل جامعه مفید است.
تجزیه و تحلیل رویکردهای مختلف از تعریف خیریه نشان می‌دهد که در میان محققان درک مشترکی از ذات پدیده وجود ندارد ولی آنچه در تمام تعاریف مشترک است خیریه را کمک رایگان به نیازمندان می‌دانند، اما اینکه چه نوع کمکی باید به خیریه نسبت داده شود؟ چه کسی موضوع و هدف خیرات است؟ چه مکان و کارکردهای خیریه در جامعه وجود دارد؟ اشاره‌ای نشده است.
طبقه‌بندی خیریه‌ها و سازمان‌های مردم نهاد
خیریه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد در زمینه‌های مختلفی کار می‌کنند و طبقه‌بندی آنها معمولا بر حسب نوع فعالیتی که انجام می‌دهند و نیز حوزه‌ای که تحت پوشش آنها قرار آنها در سطح محلی، ملی، منطقه‌ای یا بین‌المللی قرار دارد، دسته بندی میشوند لذا نحوه فعالیت و روش کار آنها متفاوت است.
برخی از خیریه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد خود مستقیماً در زمینه فقرزدایی اقدام عملی انجام نمی‌دهند، بلکه با ارائه‌ی طرح‌ها و روش‌های مختلف اقتصادی، بودجه‌ای برای کمک به NGO محلی فعال برای فقرزدایی فراهم می‌کنند. درحقیقت این سازمان‌ها با اعطای کمک‌های مالی به‌طور غیر‌مستقیم در زمینه‌ی مبارزه با فقر تاثیرگذارند. از طرف دیگر نیز زمینه‌ی کاری سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در حوزه‌ی خیریه هم می‌تواند بسیار متفاوت باشد. بعضی از آنها خدمات مالی نظیر اعطای وام به فقرا ارائه می‌دهند.
بعضی دیگر از سازمان‌ها در زمینه‌ی فراهم کردن آب پاک و بهداشتی برای بهبود سلامت و بهداشت اقشار محروم جامعه و برخی دیگر در جهت بهبود شرایط آموزشی فعالیت می‌کنند که ممکن است براساس نوع گروه هدف ( کودکان (4-14 سال) ؛ جوانان (14-30 سال) ؛ افراد بالغ (30-50 سال) ؛ بازنشستگان (افراد در سن بازنشستگی). افراد دارای نیازهای ویژه (افراد دارای معلولیت) ) نیز دسته بندی شوند ولی به‌طورکلی همه ی آنها تلاش می‌کنند به هر طریقی، تغییری هرچند کوچک به‌منظور پایان دادن فقر (اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، سلامتی و غیره ) در دنیا ایجاد کنند.
برای مطالعه :
سازوکارهای فعالیتهای خیرخواهانه
علاوه بر این فعالیتهای خیرخواهانه، سازوکارهای دیگری از قبیل سازوکارهای اجتماعی (ایجاد و تنظیم روابط اجتماعی جدید)، سازوکارهای اقتصادی (انجام کارهای خیرخواهانه سودآور) و سازکارهای سیاسی (حفظ قدرت یا پیوستن به صاحبان قدرت) در کنار دیگر سازوکارها (روابط معنوی انسان دوستانه، احساسات و نگرش‌های ایدئولوژیکی، اخلاقی، روانی و مذهبی) نیز به وجود می‌آورد.
در این مطالعه، ما پنج سناریو یا آینده احتمالی را برای انجام فعالیتهای خیرخواهانه ارائه می‌کنیم و پیامدهای این آینده‌های احتمالی را بررسی می‌کنیم.
در حال حاضر ما کجا هستیم؟
به منظور انجام سناریونویسی، ما بایستی ابتدا به شناختی از وضعیت موجود از انجام فعالیتهای خیرخواهانه بپردازیم. با مرور ادبیات و آمار ارائه شده، بنیاد «CAF» در گزارش خود نشان داد که کشور ایران با وجود کسب امتیاز در لیست بیست کشور برتر از نظر سه شاخص نیکوکاری (کمک به افراد ناشناس، کمک مالی به خیریه‌ها و مدت زمان کار داوطلبانه) در سال‌های 2014 تا 2017 اما در سال 2018 از رتبه 17 به رتبه 29 و در سال 2019 به رتبه 23 نزول کرده است.
در گزارشات سالانه این بنیاد، بیست کشور اول جهان براساس بیشترین امتیاز در سه شاخص نیکوکاری معرفی میشوند. هدف بنیاد "کف " از اعلام شاخص‌های جهانی، انعکاس طبیعت متغیر و منحصر به فرد الگوهای رفتاری خیرخواهانه بیان شده است و بر تفاوت‌های فرهنگی و جغرافیایی و تاثیر آنها در نتایج حاصل از بررسی الگوهای رفتاری نیکوکارانه کشورها، تاکید دارد.
طبق آخرین گزارش بنیاد کف که در سال 2019 منتشر شده است، متاسفانه ایران جزء کشورهایی معرفی شده است که نتوانسته جایگاه پیشین خود را میان 20 کشور نیکوکار جهان حفظ نمایند که مطمئناً وضعیت اقتصادی و بحران بازار داخلی ایران در کاهش رتبه ایران نسبت به سال‌های پیش بی‌تاثیر نبوده است.
به نقل از درویشی (1398)، موسسه نظرسنجی گالوپ، در جدیدترین نظرسنجی منتشر شده خود ( ژوئن 2019 ) ایرانیان در زمینه نیکوکاری و بخشندگی و مشارکت اجتماعی در امور خیرخواهانه، با 45 امتیاز ( نسبت به کشور اول که 59 امتیاز دارد ) در رتبه 29 از میان 146 کشور دنیا قرار گرفته است یعنی به طور متوسط از هر 10 نفر، بیش از چهار نفر برای مشارکت در فعالیتهای نیکوکاری به شیوه‌هایی همچون اختصاص پول به مراکز خیریه، حضور در فعالیتهای نیکوکارانه و یا کمک مستقیم به افراد نیازمند اعلام داوطلبی کرده‌اند.
همچنین براساس نتیجه‌گیری تهیه‌کنندگان این گزارش جهانی، ارزش و باورهای اسلامی در گسترش، تعمیق و ماندگاری این باور در میان داوطلبان تاثیر بالایی داشته است؛ به صورتی که مشکلات اقتصادی و تغییرات اجتماعی نتوانسته در بلند مدت تغییر چندانی در آمار ایجاد کند. به نقل از درویشی (1398)، در کنار آمار جهانی می‌توان با مقایسه آماری فعالیت نهادهایی همچون کمیته امداد امام خمینی (ره)، جمعیت هلال احمر و ستاد مردمی دیه به این موضوع پی برد که طی یک دهه اخیر فعالیتهای خیرخواهانه در کشور رشد چشم‌گیری داشته است.
در طی یک دهه اخیر در کنار گسترش نرخ مشارکت عمومی در نهادهای با سابقه، شاهد رشد دو پدیده موازی نیکوکاری تخصصی و احسان اینترنتی بودیم. نیکوکاری تخصصی مجموعه‌ای است که جمعی از متخصصان سعی دارند خدمات خود را به صورت رایگان در اختیار نیازمندان قرار دهند که با نگاهی به آمار شبکه ملی نیکوکاری شاهد رشد مجامع آن از 18 مورد به 150 مورد بوده‌ایم.
شناسایی پیشران‌ها
در زمینه چگونگی فعالیتهای خیرخواهانه در گذشته تا به اکنون، یک سری پیشران‌ها و روندهای کلیدی مهم وجود دارد که به شرح ذیل است:
1. تغییرات جمعیت شناختی و مهاجرت
به نقل از خبرگزاری تسنیم در 25 خرداد سال 1399، هم‌اکنون بیش از 7 درصد جمعیت کشورمان را افراد سالمند بالای 60 سال تشکیل می‌دهند که این آمار در چهار دهه آینده تقریبا دو برابر خواهد شد. بطوری که در سال 1429 به ازای هر چهار نفر ایرانی، یک نفر سالمند خواهیم داشت.
ایران در 30 سال آینده پیرترین کشور جهان خواهد بود و این موضوع تلخ‌تر از پاندمی کرونا است و دولت نیز به بهانه بار مالی، اجرای سیاست‌های تشویقی موالید را به تعویق می‌اندازد در صورتی که نیاز به انجام سیاست‌ها و اقدامات خیرخواهانه هم برای افراد بازنشسته (افزایش حقوق، خدمات درمانی و غیره) و هم برای جوانانی که قصد تشکیل خانواده و فرزندآوری (اختصاص دادن یارانه و کمک مالی و غیره) دارند فراهم کرد.
2. تغییرات تکنولوژی و فناوری اطلاعات: دستیابی به دهکده جهانی و افزایش کارایی های محلی
در گذشته اکثر موسسات خیریه به صورت سنتی تاسیس و اداره می‌شد و هیئت امنا و هیئت رئیسه که متشکل از بازاریان، خیرین و معتمدین شهر بود آن را مدیریت می‌کرد که در این شیوه نرم‌افزارهای تخصصی مالی و اسناد و مدارک شفافی برای کنترل و نظارت وجود نداشت اما امروزه با گسترش تکنولوژی و تغییرات در سبک زندگی، نوع هم‌دوستی و همگرایی نیز تغییر کرد و در مسیر مکانیزه شدن پیش می‌رود.
نیکوکاری مجازی
نیکوکاری مجازی یکی از این تغییرات است که گاه از سوی دولت و گاه به صورت خودجوش از سوی مردم و شهروندان در قالب کمپین‌‌های مختلفی در فضای مجازی به منظور یاری رساندن به نیازمندان و همچنین تشکیل همکاری‌های دیجیتالی بدون نیاز به حضور فیزیکی و تهیه داده‌های دقیق اطلاعاتی و تجزیه و تحلیل آنها همراه با استفاده بهتر از منابع به منظور پیشبرد اهداف موسسه خیریه را فراهم می‌کند و افرادی که در انجام فعالیتهای خیرخواهانه شرکت می‌کنند، می‌توانند به سهولت پیگیر نتیجه پرداختی خود باشند و به طبع رضایت دو طرفه اتفاق می‌افتد.
3. منابع مالی : دولت و مردم
برای وجود یک حیات اجتماعی سالم و بهره‌مندی اقشار مختلف مردم از آن ضروری است که گروه‌های توانا در کنار حاکمیت و با ایجاد تعاملات سازنده بین دولت و خیریه‌ها به رفع مشکلات مختلف موجود در جامعه بپردازند.
گسترش نیازهای جامعه، وقوع بلایا و حوادث مختلف، تشدید مشکلات اقتصادی و به تبع آن گسترش بحران‌های اجتماعی و در نهایت امکانات و توانایی محدود دولت‌ها برای رفع این کمبودها و مشکلات، نیاز به حضور داوطلبانه گروه‌ها و افراد خیر را بیشتر کرده است. دولت از طریق حمایت موسسات خیریه و لغو دریافت مالیات از آنها و موسسات خیریه در همراهی دولت به منظور کاهش فاصله‌های اجتماعی می‌تواند بسیاری از مشکلات را حل کند.
4. حمایت از افراد داوطلب
افرادی که به صورت داوطلبانه با موسسات خیریه همکاری می‌کنند را از طریق پرداخت حقوق و دستمزد یا مکمل‌‌های مطلوب دیگر حفظ و نگهداری کنیم تا میزان مشارکت آنها با خیریه افزایش یابد و با ورود افراد جدید، سرمایه‌گذاری بیشتر شود و داوطلبانی که امکان مشارکت حضوری ندارند به صورت کوتاه‌مدت یا مجازی در هر زمان و مکان همکاری داشته باشند و موسسه خیریه نیز متقابلا اقدامات لازم را برای جذب نیروهای متخصص و حرفه‌ای از طریق تامین زیر ساخت‌های حمایتی فراهم کنند.
5. اتفاقات احتمالی
انجام هر فعالیتی با یک سری اتفاقات احتمالی غیر قابل پیش بینی همراه است. به عنوان مثال، کلیه کشورها هیچ وقت، بحرانی به نام کرونا را پیش‌بینی نکردند اما این رویداد اتفاق افتاد؛ لذا همواره ممکن است اتفاقات دور از انتظار و احتمالی از قبیل افزایش قیمت‌ها، تغییرات آب و هوا، پیشرفت‌های فناوری، مهاجرت، نیاز به آموزش‌های خاص و غیره صورت گیرد که خود نیازمند سرمایه گذاری برای موارد پیش بینی نشده است تا دچار بحران‌های شدید نشویم.
6. جذب نخبگان و همکاری با شرکت‌های بزرگ دولتی
شناسایی شرکت‌های بزرگ دولتی، که از بودجه کافی برخوردار هستند و ایجاد ارتباط با آنها به منظور مشارکت آنها در فعالیتهای خیرخواهانه و متقابلا همکاری موسسات خیریه با آنها به منظور افزایش سهم آنها در بازار با تاثیرگذاری محلی از طریق انجام بازاریابی برای آن‌هاست.
بعضی از موسسات خیریه می‌تواند با حمایت و بازاریابی از اهداف شرکت‌های بزرگ دولتی بستر کسب منافع هر دو طرف را فراهم کنند و یا موجب تغییرات اساسی در استراتژی‌های آنها شوند. به عنوان مثال موسسات خیریه که پیروی حفظ محیط زیست و کاهش آلاینده‌ای زیست محیطی هستند می‌تواند با شرکت‌هایی که به این مهم توجه نمی‌کنند، فشار بیاورند تا اصلاحات لازم را انجام دهند.
بیشتر بخوانید :
سناریوی خوش‌بینانه
در سناریوی خوش‌بینانه، عوامل پیشران در جهت مطلوب ما حرکت می‌کنند؛ هرچند امروزه کشور ما و تمام کشورهای دنیا درگیر شیوع بیماری کویید – 19 هستند و طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد، تاثیر منفی شدیدی بر اقتصاد جهانی گذاشته است و منجر به کاهش فعالیتهای اقتصادی و تغییر در رفتارهای فردی (از قبیل کاهش اعتماد و افزایش نگرانی از کمبود) شده است اما موسسات خیریه در این برهه از زمان فعال‌تر عمل کرده است و اکثر سازمان‌ها برنامه‌های بهبودی و به بازنگری استراتژی‌های خود پرداختند.
بنابراین در حالت خوش‌بینانه سناریوی فعالیتهای خیرخواهانه می‌توان گفت که سازمان قادر است رویدادهایی که تاثیرات منفی قابل توجهی بر موسسه خیریه می‌گذارد را در نظر بگیرد و برنامه ریزی‌های مناسب با در نظر گرفتن دیدگاه‌های مختلف همراه با شناسایی فرصت‌ها و تهدیدهای ممکن اعمال خواهد کرد.
موسسه‌های خیریه موفق
موسسه‌های خیریه‌ای زنده خواهند ماند که توسط افراد توانمند، با دانش و مهارت و تجربه صحیح و کافی هدایت شود و در زمان مناسب تصمیمات قاطعانه بگیرد در این موسسات فرصت‌های برای بحث و گفت‌وگو در مورد مسائل و چالش‌ها، تصمیم‌گیری و برقراری ارتباط و اجرای موافقیت‌آمیز تصمیمات با همکاری همدیگر وجود دارد و در شرایطی که دچار نوسانات درآمد میشوند، مدیریت وجوه نقد و ذخایر را مورد توجه قرار دهند و با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات، بسترهای جدیدی برای مشارکت بیشتر افراد در فعالیتهای خیرخواهانه را فراهم کنند و از طریق برقراری ارتباط با دولت برای این دسته افراد که ملحق به موسسات خیریه میشوند، مزایا و تشویقی‌های لازم از قبیل معافیت مالیاتی و غیره در نظر بگیرند.
سناریوی بدبینانه
انفاق مال یعنی گذشتن از مال خود در راه خدمت به همنوع، یکی از وظایف مهم اخلاقی است و همه مکاتب اخلاقی آن را پذیرفته‌اند و در مورد گذشتن از مال و ایثار برای بهروزی و خوشی هم‌نوعان محل اجماع دارند. در ذهن و ضمیر من، نیک‌خواهی مالی نسبت به همنوع وجود دارد ولی چرا تبدیل به نیکوکاری مالی نمی‌شود؟
یعنی چرا آنچه در عالم درون و ذهن من می‌گذرد، در دست و پای من جاری نمی‌شود؟ به نقل از مصطفی ملکیان ( 1398) شش عامل باعث آن می‌شود که همه این شش عامل از مقوله توهمات و خطاهای شناختی ما است که باعث می‌شود ما نتوانیم نیک‌خواهی را تبدیل به نیکوکاری کنیم.
۱. به جای این که من، انسانی اخلاقی باشم صرفا انسانی عاطفی باشم.
۲.عقیده ندارم که برای بهروزی و خوشی همنوع خودم مهمترین کار، کمک مالی باشد.
۳.افراد یا دولت‌ها ممکن است از این کمک‌ها سوءاستفاده کنند.
۴.به صداقت مؤسساتی که فقر زدایی می‌کنند، اعتماد ندارند.
۵. در جامعه ما چون به اندازه کافی کمک مالی صورت می‌گیرد نیاز به کمک اندک من نیست.
۶.چون آینده ما مبهم است من چرا چیزی را که پس انداز کرده‌ام به فقرا بدهم؟
این شش عامل نیز می‌تواند به عنوان مانع در گسترش فعالیتهای موسسات خیرخواهانه شود و از توسعه آنها بکاهد.
براساس سناریوی بدبینانه، این عوامل به عنوان تهدید، پر رنگ‌تر خواهد شد و به ویژه در عصر حاضر به دلیل شیوع بیماری کرونا و تعطیل شدن کسب و کارها، عامل ششم نسبت به بقیه موارد محتمل‌تر به نظر می‌رسد و از سوی دیگر نیز موسسات خیریه با محدودیت منابع مالی و شیوه ی تخصیص منابع مالی روبه رو میشوند و هیچ گونه کمک مالی از سوی دولت دریافت نمی‌کنند و نیروهای داوطلب به انجام فعالیتهای خیرخواهانه نیز کاهش می‌یابد و مدیریت استراتژیک موسسه را دشوار و پر مخاطره می سازند.
در این حالت موسسه خیریه به جای انتخاب مسیر درست و منطبق بر رسالت خود همراه با شفافیت در عملکرد، اطلاع رسانی و اعتماد سازی در حال دور شدن از گفته‌ها و نوشته‌های زمان تاسیس خود است و با اعتقادات و باورهای آنها هم‌سویی ندارد؛ ممکن است نوعی گسست عاطفی اتفاق افتد و کمک‌های خود را به موسسه قطع نمایند و از طرف دیگر اگر نرخ تورم در کشور به روند افزایشی خود ادامه دهد منجر به کاهش کمک‌های نقدی مردم و مشارکت آنها خواهد شد.
سناریوی بی شگفتی
در این سناریو، عوامل پیشران بدون تغییر، روند معمول خود را ادامه می‌دهند. در این سناریو، فعالیتهای خیرخواهانه، روند طبیعی خود را طی می‌کند و هرگونه تغییرات جمعیتی، فناورانه و حمایتی مالی دولت در کاهش یا افزایش آن نقش چندانی ندارد و هیچ موسسه خیرخواهانه‌ای تعطیل نخواهد شد.
سناریوی فاجعه
در این سناریو، فعالیتهای خیرخواهانه، به طور کامل متوقف شده و تمام موسساتی که با محوریت انجام فعالیتهای خیرخواهانه تاسیس شده‌اند، تعطیل خواهد شد و حتی نگرش مردم نیز به آنها به عنوان موسسات حامی مردم در بهبود رفاه مردم عوض خواهد شد و دیگر اعتمادی به آنها نخواهند داشت.
سناریوی معجزه
در این سناریو، فعالیتهای خیرخواهانه به طرز شگفت‌انگیزی در داخل و خارج از کشور گسترش می‌یابد. بدین صورت که در ابتدا دولت، حمایت‌های خود را از مردم در قالب طرح بسته‌های حمایتی در جهت کاهش فقر و فاصله طبقاتی اعمال خواهد کرد و با کنترل نرخ تورم، قدرت خرید و مشارکت مردم را افزایش خواهد داد و مردم نیز از هم طریق مراجعه حضوری و مجازی به مراکز و موسسات خیریه در داخل و خارج از کشور و خالصانه کمک رایگان خواهند کرد و جایگاه اول در شاخص نیکوکاری " CAF" بدست خواهد آورد.
تدوین سناریوها؛ خلق فضای بررسی احتمال آینده‌های ممکن
همان‌گونه که در این نوشتار ملاحظه شد، هدف از تدوین سناریوها، خلق فضای بررسی احتمال آینده‌های ممکن، به گونه‌ای است که بتوان پابرجایی سیاست‌ها را در برابر طیفی از چالش‌های آینده آزمود. سناریوها همچنین به ما کمک می‌کنند تا عوامل شگفتی‌ساز را در چارچوب چالش‌ها یا فرصت‌های بالقوه بشناسیم، زیرا سناریوها، ابزارهایی ارزشمند برای جستجو در محیط هستند که در آن راهبردها و سیاست‌های ما به اجرا در خواهند آمد.
در آینده پژوهی دو اصل اساسی وجود دارد؛ یکی این که آینده قطعی نیست و آینده‌های بدیل وجود دارد و دوم این که می‌خواهیم از غافل‌گیری پیش‌گیری کنیم و یک مطلوبیتی از آینده داشته باشیم؛ تنها روشی که به این دو اصل هم‌زمان پاسخ می‌دهد، سناریونویسی است. سناریونگاری یکی از شناخته‌شده‌ترین و پراستنادترین تکنیک‌ها و در عین حال روشی موثر و کارآمد برای آینده‌نگاری به حساب می‌آید و یک روش ساختارمند برای کشف آینده است.
بنابراین در این مقاله، با توجه به بحران کرونا به عنوان یکی از مهمترین مسائل عصر حاضر و تغییر سبک فعالیتهای خیرخواهانه، شناسایی پیشران‌ها و سناریوهای احتمالی برای این گونه از فعالیت‌ها می‌تواند مانع از غافل‌گیری و برنامه‌ریزی به منظور ایجاد آینده مطلوب و هدف‌دار در هدایت انجام فعالیتهای خیرخواهانه در قالب‌ها و شکل‌های گوناگون شود تا در نهایت منجر به اثربخشی حداکثری گردد.
این مطلب برداشت و خلاصه‌ای از مقاله "سناریویی بر انجام فعالیتهای خیرخواهانه" نوشته "نعمت الله موسی پور و اکرم حمیدی نصرآباد" است که در همایشخیرماندگار شرکت کرده و در سیویلیکا منتشر شده است.
دیدگاه خود را بنویسید